Γράφει η Μαρία Κελεπούρη
Φιλόλογος, συνεργάτης του www.exeresi.gr

 Λένε πως κάθε τόπος έχει την ιστορία του κι αυτή είναι χαραγμένη σε κάθε μονοπάτι, σε κάθε πέτρα. Είναι αποτυπωμένη στο βλέμμα των ανθρώπων που έμειναν πίσω και στις πληγές που άφησε ο χρόνος στο σώμα τους, πραγματικές και άυλες. Στην περίπτωση αυτών που διώχτηκαν εξαιτίας των πολιτικών τους φρονημάτων κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, παρόλο που άφησαν πίσω τους τους τόπους εξορίας, οι μνήμες είναι πάντα παρούσες και επιθυμούν να διηγηθούν ξανά.

 Εκτός από τις μαρτυρίες των εκτοπισμένων σε νησιά, όπως ο Άγιος Ευστράτιος, η Ανάφη ή η Μακρόνησος, η Ιστορία εντοπίζεται και στα ευρεθέντα έγγραφα, όπως στην αλληλογραφία των εξόριστων, τις ημερολογιακές καταγραφές, τις φωτογραφίες, αλλά και τις εικαστικές τους δημιουργίες υποδηλώνοντας την ύπαρξη μιας μικρής κοινωνίας.

 Μεταξύ των περιοχών που φιλοξένησαν στα χώματά τους τους εξόριστους του Μεσοπολέμου ήταν και ο Αη-Στράτης, που κάποιους αιώνες πριν, με τη μυθική ονομασία Χρύση είχε καλωσορίσει και τον Φιλοκτήτη, που παρέμεινε εκεί εγκαταλελειμμένος ως το πέρας του Τρωικού Πολέμου. Αργότερα, το νησί έλαβε το όνομα του Όσιου Ευστράτιου, καθώς αποτέλεσε το καταφύγιό τού μετά τους διωγμούς των εικονομάχων. Ύστερα από τα ταραχώδη γεγονότα των Βαλκανικών πολέμων και του εσωτερικού αναβρασμού, το μικρό νησί του βορείου Αιγαίου ενσωματώθηκε στο διχασμένο ελληνικό κράτος.

 Στις αρχές του 20ου αιώνα, συνέπεια της διαμάχης μεταξύ των υποστηρικτών του Βενιζέλου και των φιλοβασιλικών ήταν η θέσπιση του «Ιδιωνύμου», ενός ειδικού αδικήματος για κάθε πράξη που κρίνονταν ως σκόπιμη να ανατρέψει το ισχύον καθεστώς. Έτσι, αυτός ο νόμος αποτέλεσε την αρχή των πρώτων μαζικών εκτοπίσεων το 1929, όταν έφτασαν οι πρώτοι εξόριστοι στον Άγιο Ευστράτιο. Μεταξύ των εξόριστων βρίσκονταν πολιτικά πρόσωπα, όπως ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, αλλά και κυρίαρχες μορφές στον χώρο των γραμμάτων και τεχνών, όπως ο Κώστας Βάρναλης, ο Άρης Αλεξάνδρου ή ηθοποιοί μεταξύ των οποίων ο Μάνος Κατράκης και ο Τζαβαλάς Καρούσος.

 Η μικρή κοινωνία του Αη-Στράτη διέθετε όλες τις ειδικότητες, από γιατρούς μέχρι τσαγκάρηδες. Όμως, το πενιχρό κρατικό επίδομα αποτέλεσε την αιτία για συλλογική δουλειά, δηλαδή, τις λεγόμενες «ομάδες συμβίωσης πολιτικών εξόριστων» που πέρα από τις απαραίτητες εργασίες για τη διαβίωσή τους, διοργάνωναν και πολιτισμικά δρώμενα. Οι εξόριστοι κατόρθωσαν να δημιουργήσουν μια δανειστική βιβλιοθήκη για τον αλφαβητισμό των αγράμματων, την εκμάθηση ξένων γλωσσών ή τη διεύρυνση των γνώσεών τους γύρω από την Οικονομία, την Ιστορία και το κοινωνικό γίγνεσθαι.

 Δεν έλειπαν οι χειροτεχνίες, οι ελαιογραφίες και τα γλυπτά δίνοντας την αίσθηση ενός σχολείου ενηλίκων, καθώς και οι κατασκευές κουστουμιών και σκηνικών από τον Χρίστο Δαγκλή για τις παραστάσεις που διοργανώθηκαν με επικεφαλής τον Μάνο Κατράκη. Ειδικά κατά την περίοδο 1950-1955 το νησί απέκτησε περισσότερους κατοίκους, γι’ αυτό και τα θεατρικά δρώμενα που παρουσιάστηκαν, όπως η «Βαβυλωνία» ή παραστάσεις που είχαν τον χαρακτήρα της σημερινής επιθεώρησης, γνώρισαν μεγάλη επιτυχία. Παράλληλα, η μουσική κατείχε εξέχουσα θέση στην καθημερινότητά τους, καθώς οργάνωσαν χορωδίες με κύριο υπεύθυνο τον Νίκο Μάργαρη, κατασκεύαζαν μουσικά όργανα, ενώ συμμετείχαν και σε χορευτικές δραστηριότητες.

 Οι γυναίκες εξόριστες που μέχρι τότε βρίσκονταν στο Τρίκερι μεταφέρθηκαν το 1953 μετά το κλείσιμο του στρατοπέδου στον Αη-Στράτη που αποτέλεσε τον μοναδικό τόπο εξορίας για τα επόμενα δέκα χρόνια. Σήμερα όλο αυτό το υλικό που εμπεριέχει τα στοιχεία της πολιτιστικής τους δραστηριότητας βρίσκεται στο Μουσείο Εξορίστων «Αη-Στράτη» στην Αθήνα, όπου μπορεί κανείς μέσα από οπτικό και έντυπο περιεχόμενο να ανακαλύψει τις πραγματικές όψεις της εξορίας.

ΕΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Μουσείο Δημοκρατίας Άγιος Ευστράτιος http://www.mouseiodimokratias.gr/greek/vr.asp

Μουσείο Εξορίστων Αη-Στράτη https://museumfinder.gr/item/mousio-exoriston-ai-strati/